Sapiens
Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου
Ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχω ποτέ διαβάσει, το Sapiens, χωρίς υπερβολή, θεωρώ πως είναι από εκείνα τα αναγνώσματα που σε κάνουν σοφότερο. Σε όλο το βιβλίο ακολουθείται μια bottom-up προσέγγιση: Κάνουμε ένα βήμα πίσω, προσπαθούμε να απελευθερώσουμε το μυαλό μας από τις προκαταλήψεις που ενδεχομένως δεσμεύουν τη σκέψη μας, αποδομούμε τα πάντα στις ελάχιστες αδιαίρετες μονάδες τους και ξαναχτίζουμε τις γνώσεις μας ξεκινώντας από μια μηδενική βάση, αμφισβητώντας τα κυρίαρχα αφηγήματα και αποφεύγοντας τις απλοϊκές εξηγήσεις.
Το Sapiens προσφέρει μια γενναία εξιστόρηση της ανθρώπινης ύπαρξης, καρυκευμένη με σημαντικούς και σύγχρονους προβληματισμούς: Υπάρχει δικαιοσύνη στην ιστορία; Γιατί εμφανίστηκαν οι θρησκείες; Η δουλεία; Πού οφείλεται ο ρατσισμός; Πού οφείλεται η πατριαρχία; Γιατί εφηύραμε τα χρήματα και μας κάνει, τελικά, ο σύγχρονος τρόπος ζωής περισσότερο ευτυχισμένους;
Αν μη τι άλλο, το Sapiens θα σε κάνει να σκεφτείς. Θα σου κλονίσει, ίσως, καθιερωμένες πεποιθήσεις. Θα σου προσφέρει υλικό για ενδιαφέρουσες συζητήσεις και αναζητήσεις. Εάν αυτά δεν είναι σημάδια ενός καλού βιβλίου, τότε τι είναι;
Factfulness
Δέκα λόγοι που κάνουμε λάθος για τον κόσμο μας και γιατί η κατάσταση είναι καλύτερη απ’ ό,τι νομίζετε
Χμπρφ (ήχος σύγχυσης). Είμαι διχασμένος με αυτό το βιβλίο. Από τη μία, είναι πανέμορφο. Καλογραμμένο, με επιμέλεια που δείχνει προσοχή και αγάπη στην λεπτομέρεια, με έγχρωμα διαγράμματα και σκληρό εξώφυλλο, μιλάμε για ένα κανονικό διαμαντάκι για τους λάτρεις του βιβλίου.
Από την άλλη, διαφωνώ έντονα με πολλά απ’ όσα γράφει. Η βασική θέση του Factfulness, ή Εγκυρογνωμοσύνη όπως αποδόθηκε στα ελληνικά, είναι πως ο κόσμος, μετρημένος σε διάφορους δείκτες, είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση απ’ ό,τι οι περισσότεροι τείνουμε να πιστεύουμε. Με τη χρήση μόλις δέκα εργαλείων ο συγγραφέας του βιβλίου, Hans Rosling (καθηγητής Διεθνούς Υγείας στη Σουηδία), υπόσχεται πως θα μας βοηθήσει να αναβαθμίσουμε την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο ώστε να βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα και δεδομένα και όχι στα υπερ-δραματικά μας ένστικτα, ούτε στην έντονα συγκηνισιακή εικόνα που προωθούν τα ΜΜΕ.
Κάτι τέτοια βιβλία είναι ο κρυπτονίτης μου. Οτιδήποτε υπόσχεται να μου αλλάξει τις, ομολογώ καμιά φορά αυθαίρετα παγιωμένες, πεποιθήσεις μου και να φέρει επανάσταση στη σκέψη μου είναι η αδυναμία μου. Πείσε με ότι κάνω λάθος. Θα σε ακούσω με τεράστιο ενδιαφέρον.
Και το διάβασα όντως με τεράστιο ενδιαφέρον. Η αισιοδοξία του συγγραφέα όμως μου φάνηκε αρκετά μονόπλευρη. Δεν μπορώ να ταυτιστώ με την άποψή του ότι ο κόσμος θα συνεχίσει να γίνεται καλύτερος εάν απλώς συνεχίσουμε να εφαρμόζουμε το κυρίαρχο μοντέλο.
Παρόλο που διαφωνώ, το προτείνω. Είμαι μεγάλος υποστηρικτής της ιδέας πως ένα βιβλίο μπορεί να είναι χρήσιμο ακόμα και όταν δε συμφωνείς με όλα όσα γράφει. Ειδικά μάλλον όταν δε συμφωνείς με όλα όσα γράφει. Η κριτική ανάγνωση είναι η καλύτερη ανάγνωση. Όταν έρχεσαι σε επαφή μόνο με ιδέες που συμφωνούν με τις ήδη σχηματισμένες απόψεις σου τότε δεν υπάρχει χώρος για εξέλιξη. Ένας καλός αντίλογος μπορεί να φανερώσει τα κενά στη σκέψη σου και να σε οδηγήσει να αναθεωρήσεις πολλά πράγματα, είτε ισχυροποιώντας τις θέσεις σου υπερασπιζόμενός τες, είτε αποσύρροντας τες για κάτι καλύτερο.
Ο Rosling δεν είναι παράλογος, ούτε λέει μπαρούφες. Επιχειρηματολογεί με στοιχεία και δεδομένα για τις απόψεις του και σε αρκετά σημεία το κάνει πολύ πειστικά. Το εάν κάποιος διαφωνεί ή συμφωνεί με τα συμπεράσματα που βγάζει είναι, ευτυχώς, ανεξάρτητο από την ποιότητα του βιβλίου.
Πόσο Ζυγίζουν Τα Σύννεφα
Και άλλες απλές ερωτήσεις με τις αντίστοιχες επιστημονικές απαντήσεις
O David Calle είναι ένας καθηγητής μέσης εκπαίδευσης και επικοινωνιολόγος της επιστήμης που απ’ ό,τι μαθαίνω είναι πολύ δημοφιλής στην Ισπανία. Τρέχει ένα YouTube κανάλι εκπαιδευτικού περιεχομένου στα ισπανικά με κοντά 1,5 εκατομμύριο συνδρομητές και την αντίστοιχη εκπαιδευτική πλατφόρμα Unicoos.
Το βιβλίο του «Πόσο ζυγίζουν τα σύννεφα», σε μετάφραση και επιμέλεια των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, απευθύνεται σε παιδιά και εφήβους και συγκεντρώνει 40 διασκεδαστικές και λιγάκι κουφές ερωτήσεις / shower thoughts – απ’ αυτές που κατά καιρούς τρυπώνουν στο μυαλό μας ενώ κάνουμε ντουζ. Οι απαντήσεις δίνονται με ευχάριστο και προσιτό τρόπο με μπόλικες αναφορές στην ποπ κουλτούρα και με έναν διάχυτο ενθουσιασμό για τα έργα και τις διαδικασίες της επιστήμης.
Προτείνεται ως δώρο για παιδιά, ανίψια και βαφτιστήρια
Κυνηγοί Φαρμάκων
Η απίθανη αναζήτηση για την ανακάλυψη νέων γιατρικών
Θα περίμενε κανείς πως στον 21ο αιώνα οι φαρμακοβιομηχανίες αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων με τα πανάκριβα, τελευταίας τεχνολογίας εξοπλισμένα εργαστήρια, θα είχαν αναπτύξει κάποια μηχανιστική συνταγή δημιουργίας νέων φαρμάκων. Εντοπίζουν την ασθένεια → καταλαβαίνουν τον μηχανισμό που λειτουργεί → δημιουργούν το φάρμακο που την αντιμετωπίζει.
Λατρεύω τα βιβλία που μπορούν να μου γκρεμίσουν τις – πολλές φορές μάλλον αυθαιρέτως – καθιερωμένες αντιλήψεις που έχω για τον κόσμο. Και αυτό το βιβλίο το πετυχαίνει. Η εξέλιξη της επιστήμης έφερε μια καθαρότερη εικόνα για το ποιες χημικές ενώσεις αποτελούν εν δυνάμει φάρμακα αλλά ακόμη κι έτσι, τα περισσότερα φάρμακα παραμένουν αποτέλεσμα σκέτης, καθαρής τύχης. Παρόλο που η τεχνική αναζήτησης φαρμάκων έχει εξελιχθεί από τη συλλογή καρπών ή φύλλων που στη συνέχεια μυρίζαμε, τρίβαμε πάνω μας ή καταπίναμε παραμένει μια εξευγενισμένη διαδικασία δοκιμής και σφάλματος. Εκατομμύρια χημικές ενώσεις δοκιμάζονται πάνω σε ασθένειες, παθήσεις και συμπτώματα με την ελπίδα πως κάποιες από αυτές θα λειτουργήσουν.Το βιβλίο καταρρίπτει εύκολα και εύγλωττα την απλοϊκή ιδέα της γραμμικής ανάπτυξης φαρμάκων, εξιστορώντας τη συχνά ελικοειδή και τυχαία διαδικασία που οδήγησε στην ανάπτυξη ορισμένων πολύ διάσημων χαπιών, όπως η ασπιρίνη και τα αντισυλληπτικά. Μέσα στο βιβλίο τόσο οι επιστήμονες, όσο και τα στελέχη των φαρμακευτικών, απεικονίζονται όπως πραγματικά είναι: Άνθρωποι. Και ως άνθρωποι μπορεί να είναι άπληστοι, ματαιόδοξοι αλλά και ιδεαλιστές. Oι ιστορίες που έχουν να πουν συχνά αποτελούν σημαντικά μαθήματα για την ταπεινότητα, την επιστήμη και την ελαττωματική ανθρώπινη φύση.
Κάτω από το κατώφλι
Ο Leonard Mlodinow, μέσα από μια πληθώρα παραδειγμάτων και πραγματικών ιστοριών, σε παίρνει από το χέρι και σιγά σιγά σου εξηγεί όλους τους λόγους που ίσως είναι σοφό να μην εμπιστεύεσαι τυφλά το μυαλό σου. Είναι ένα φανταστικό εργαλείο επιβίωσης αλλά σε πολλές γνωστικές διεργασίες… «κόβει δρόμο» για να κάνει τον αντιληπτό κόσμο λιγάκι πιο εύπεπτο και απλό. Μόνο που ο κόσμος δεν είναι απλός. Οι άνθρωποι δεν είναι απλοί και οι μεταξύ τους σχέσεις επίσης δεν είναι απλές.
Μου έχει μείνει μία χαρακτηριστική πρόταση από αυτό το βιβλίο: «Ο εγκέφαλός μας είναι ένας επαρκής επιστήμονας και ταυτόχρονα ένας εξαιρετικός δικηγόρος». Στην προσπάθειά μας να σχηματίσουμε μια συνεκτική και πειστική άποψη για τον εαυτό μας και τον κόσμο, ο παθιασμένος δικηγόρος συνήθως επικρατεί του αναζητητή της αλήθειας. Η οπτική αντίληψη, η μνήμη, τα συναισθήματα, είναι όλα κατασκευές φτιαγμένες από ακατέργαστα, ατελή και, μερικές φορές, αντιφατικά δεδομένα. Το ασυνείδητο, σαν καλός δικηγόρος, χρησιμοποιεί αυτά τα περιορισμένα δεδομένα για να κατασκευάσει μια εκδοχή του κόσμου που εμφανίζεται ρεαλιστική και ολοκληρωμένη και ο συνειδητός νους αφελώς πείθεται και χειροκροτεί το αποτέλεσμα.
Το «ασυνείδητο», ως έννοια, έχει συνδεθεί σε μεγαλό βαθμό με τον Φρόιντ. Το «Κάτω από το κατώφλι», όμως, δεν πραγματεύεται το ασυνείδητο του Φρόιντ αλλά το Νέο Ασυνείδητο™ όπως έχει οριστεί μέσα από τη σύγχρονη κοινωνική νευροεπιστήμη. Προτείνεται ανεπιφύλακτα για μια χαλαρή και χιουμοριστική βουτιά στα ενδότερα του ανθρώπινου ψυχισμού.
Κακή Επιστήμη
Ένα από τα σημαντικότερα, πιο eye opening βιβλία που έχω διαβάσει, η “Κακή Επιστήμη” αποδομεί σε σημείο γελοιοποίησης τους ισχυρισμούς των ψευδοεπιστημόνων υγείας με έναν άκρως διασκεδαστικό και πνευματώδη τρόπο. Θίγει τις τακτικές των φαρμακευτικών εταιρειών και εξηγεί με ποιον τρόπο μπορούν να διαστρεβλώσουν τα δεδομένα των μελετών για τα φάρμακά τους ενώ παράλληλα μεροληπτούν υπέρ των θετικών αποτελεσμάτων, μη δημοσιεύοντας ποτέ τα αρνητικά ως ανάξια λόγου.Τα βάζει με τις κυβερνήσεις και τους κρατικούς θεσμούς για την ιατρικοποίηση κοινωνικών φαινομένων. Κατακεραυνώνει τα ΜΜΕ και την κακέκτυπη εκδοχή της επιστήμης που προωθούν.
Η αποδόμηση της “κακής επιστήμης” είναι ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος για να δείξεις στον κόσμο πώς πραγματοποιείται η “καλή επιστήμη”. Ο Ben Goldacre κάνει ακριβώς αυτό, το κάνει με πάθος και χωρίς να χρυσώνει το χάπι σε κανέναν. Η επιστήμη είναι δύσκολη, είναι περίπλοκη, ενίοτε μη ικανοποιητική, αλλά τρομερά ενδιαφέρουσα και ο καλύτερος τρόπος που έχουμε για να μελετάμε τον κόσμο. Παρόλο που το βιβλίο αφορά θέματα υγείας, οι βασικές αρχές που διατυπώνει ισχύουν σε κάθε τομέα των θετικών επιστημών.
Δεν Έχουμε Ιδέα
Ένας οδηγός για το άγνωστο σύμπαν
Αν ψάχνεις ένα βιβλίο για να σε εισάγει στον μαγικό κόσμο της φυσικής τότε αυτό είναι για σένα. Ευχάριστο και ευκολοδιάβαστο, το “Δεν έχουμε ιδέα” συνδυάζει το χιούμορ και τα σκίτσα του Jorge Cham (PhD μηχανολόγος μηχανικός, δημιουργός του PhD Comics) και τις γνώσεις του Daniel Whiteson (PhD στη σωματιδιακή φυσική, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας) και το αποτέλεσμα είναι απολαυστικό. Δεκαεφτά κεφάλαια με τα μεγαλύτερα μυστήρια της σύγχρονης φυσικής, όπως “Τι είναι ο χώρος;”, “Τι είναι ο χρόνος;”, “Τι είναι η σκοτεινή ενέργεια;” και “Είμαστε μόνοι στο σύμπαν;”, αναλυμένα προσιτά και γεμάτα με λογοπαίγνια και αναφορές στην ποπ κουλτούρα. Η απάντηση σε όλα τα κεφάλαια είναι ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου: Δεν έχουμε ιδέα. Το ενδιαφέρον, ωστόσο, και αυτό που προσπαθεί να κάνει το βιβλίο, είναι να καταλάβουμε γιατί δεν έχουμε ιδέα, εξηγώντας μας τα πράγματα για τα οποία έχουμε (ιδέες).
Την έκδοση έχουν επιμεληθεί οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το οποίο είναι πάντα ένα μεγάλο πλεονέκτημα καθώς η δουλειά τους στη μετάφραση, επιμέλεια, σελιδοποίηση και σχεδιασμό παραμένει κορυφαία και μη κερδοσκοπική.
Χωράει Όλη Η Αρχαιότητα Στο Ασανσέρ;
Δεν μπορώ να είμαι απολύτως αντικειμενικός με αυτό το βιβλίο γιατί ο συγγραφέας του είναι φίλος μου και συνάδελφός στην επικοινωνία της επιστήμης. Θεωρώ ωστόσο πως είναι το καλύτερο βιβλίο περί αρχαιολογίας που έχω διαβάσει – και ας έχω διαβάσει μόνο ένα. Αυτό, βέβαια, κάτι λέει: Δεν υπάρχουν πολλά βιβλία εκλαϊκευμένης αρχαιολογίας εκεί έξω. Έτσι νομίζω, τουλάχιστον.
Δε μιλάμε όμως για μια περίπτωση υπεροχής του μονόφθαλμου έναντι των τυφλών. Ο Θοδωρής έχει αναμφισβήτητα ένα μεγάλο επικοινωνιακό χάρισμα. Μέσα από το βιβλίο του η αρχαιότητα ζωντανεύει και ξεφεύγει από τα στενά όρια της Κλασικής Εποχής, την περίοδο που συνήθως έχουμε στο μυαλό μας όταν σκεφτόμαστε “αρχαία Αθήνα”. Λίγο πολύ γνωρίζουμε για τους μεγάλους πολιτισμούς, τις ιδέες, τα επιτεύγματα και τους μύθους. Ελάχιστα γνωρίζουμε όμως για τους ανθρώπους πίσω απ’ όλα αυτά, ανθρώπους κανονικούς που στο κάτω κάτω δεν ήταν και τόσο διαφορετικοί από εμάς. Ναι, οκ, δεν είχαν Tik Tok και οδοντοτριακή περίθαλψη, είχαν όμως όνειρα, φοβίες, φιλοδοξίες, σχέσεις, πάθη, ζήλειες και χιούμορ. Οι ιστορίες που υφαίνονται στο βιβλίο είναι με έναν ιδιαίτερο τρόπο απολαυστικά ανθρώπινες και οικείες.
Περισσότερο απ’ όλα όμως (επειδή τέτοιος είμαι) μου άρεσαν τα FAQ κεφάλαια. Ορισμένα μικρά, εμβόλιμα κεφάλαια που εξηγούν πώς λειτουργεί η επιστήμη της αρχαιολογίας. Προερχόμενος από ένα καθαρά “θετικό” υπόβαθρο βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα αυτή την περιεκτική ανάλυση στις διεργασίες μιας ανθρωπιστικής επιστήμης και, αν είστε σαν κι εσείς τέτοιοι, ίσως να νιώσετε το ίδιο.
Life 3.0
Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι πια ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας που βλέπουμε σε ταινίες σκηνοθετημένες από τον James Cameron. Βρίσκεται ήδη εδώ, εξελίσσεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και είναι ένα τρομερά ενδιαφέρον θέμα. Τοποθετείται στο επίκεντρο βαθιά φιλοσοφικών ζητημάτων όπως τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα της ύπαρξης και τι είναι η συνειδητότητα.
Η συζήτηση γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη πολλές φορές μονοπωλείται από τις πρακτικές επιπτώσεις της τεχνολογίας. Θα έρθουν αυτά τα ρομπότ, τέλος πάντων, και θα μας πάρουν τις δουλειές; Πώς θα εξελιχθεί μια κοινωνία στην οποία ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δε θα έχει πρόσβαση στο μέσο που του εξασφαλίζει τα προς το ζην; Οι ερωτήσεις αυτές, ενώ φυσικά είναι σημαντικές, δεν είναι οι μόνες που προκύπτουν από το ζήτημα της Τεχνητής Νοημοσύνης. Για παράδειγμα, αν υποθέσουμε ότι όντως δημιουργούμε μια νοημοσύνη που έχει αντίληψη του εαυτού της όπως κι ένας άνθρωπος, αυτή η ύπαρξη δεν αποκτά αυτομάτως κάποια δικαιώματα; Είναι ηθικό να την περιορίζουμε σ’ ένα καθεστώς δουλείας ενώ παράλληλα έχουμε θέσει ως θεμέλιο λίθο του πολιτισμού μας τον απόλυτο, ανένδοτο αποκλεισμό τέτοιων πρακτικών; Και στην τελική, θα έχουμε πραγματικά τη δυνατότητα να περιορίσουμε μια οντότητα που πιθανόν θα είναι πολύ πιο έξυπνη από οποιονδήποτε άνθρωπο έχει υπάρξει;
Το Life 3.0 δεν είναι ένα εύκολο βιβλίο. Είναι μεγάλο, είναι πολύ πυκνό σε πληροφορία και διαπραγματεύεται δύσκολα πράγματα. Είναι όμως ένα υπερπλήρες εισαγωγικό βιβλίο για ένα από τα μάλλον σημαντικότερα θέματα που έχουν απασχολήσει την ανθρωπότητα: Δικαιολογεί τις πράξεις του Ross το διάλειμμα που έκανε με τη Rachel; Τι θα σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης;
