Συντάκτης: geografitness

Μια σύντομη ιστορία του Ανθρώπου του Yuval Noah Harari

Τo Sapiens έκανε παγκόσμια αίσθηση, όταν κυκλοφόρησε το 2015! Και εκτόξευσε τον συγγραφέα του στην κορυφή της λίστας των πιο περιζήτητων “thinkers” της εποχής μας.

Ο ισραηλινός ιστορικός και φιλόσοφος Yuval Noah Harari έχει μια μοναδικη ικανότητα να βλέπει στην ιστορία πράγματα που κανείς άλλος δε μπορεί να δει. Κάθε βιβλίο, κάθε άρθρο και κάθε ομιλία του προκαλεί εκρήξεις μέσα στον εγκέφαλό μας, συνδέοντας γεγονότα και εξάγοντας συμπεράσματα που δεν είχαμε φανταστεί ποτέ!

Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο μπορεί να δει και στο μέλλον. Όχι απαραίτητα προβλέποντας αυτά που θα συμβούν αλλά περιγράφοντας την πραγματική κατεύθυνση του κόσμου και άρα τα διλήμματα που θα αναγκαστούμε να αντιμετωπίσουμε.

Όλα όμως, όπως είπαμε, ξεκίνησαν με το Sapiens, το βιβλίο που πρέπει όλοι να διαβάσουμε!

Πριν από 100.000 χρόνια, μας λέει το βιβλίο, υπήρχαν στη γη τουλάχιστον έξι “αθρώπινα είδη”. Όλα με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους. Αλλά μόνο ένα κατάφερε να επιβιώσει, εμείς, ο homo sapiens.

Πώς τα καταφέραμε;

Πώς εξελιχθήκαμε;

Τι ήταν αυτό που μας έκανε να ξεπεράσουμε τη “ζωώδη μας φύση” και να κατακτήσουμε τον κόσμο;

Ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του homo sapiens, μας λέει ο Harari, είναι η ικανότητά του να πλάθει φανταστικές οντότητες και μετά να τις πιστεύει σαν αληθινές.

Καθώς οι πρώτες κοινωνικές ομάδες προϊστορικών ανθρώπων μεγάλωναν, άρχισαν να πλησιάζουν ένα κρίσιμο όριο, πάνω από το οποίο δε μπορούσαν να αντέξουν και έσπαγαν. Ο άνθρωπος μπορεί να διατηρεί προσωπικές, κοινωνικές σχέσεις με 150 ανθρώπους το πολύ. Πάνω από αυτό το νούμερο μια ομάδα δεν θα αντέξει και θα διασπαστεί. Ο άνθρωπος όμως κατόρθωσε να ξεπεράσει αυτό το νούμερο και να φτιάξει πόλεις με δεκάδες χιλιάδες κατοίκους, αυτοκρατορίες με εκατομμύρια υπηκόους κλπ.

Το κλειδί λοιπόν για όλα αυτά ήταν η φαντασία μας. Δημιουργήσαμε μύθους και αποφασίσαμε να τους πιστέψουμε. Είπαμε πχ ότι υπάρχει μια φανταστική οντότητα που λέγεται “έθνος” και ότι όλοι ανήκουμε σε αυτήν ή ότι οι τον κόσμο έφτιαξε ένα παντοδύναμο ον που λέγεται “θεός” και ότι όλοι πιστεύουμε σε αυτό. Με αυτόν τον τρόπο δύο ομοεθνείς ή πιστοί, ακόμα και αν δεν γνωρίζονται καθόλου, θα νιώσουν αμέσως σαν μέλη μιας κοινής οικογένειας, με κοινές αξίες και κανόνες.

Αυτή η ικανότητα του ανθρώπου του επέτρεψε μεν να εξελιχθεί και να κατακτήσει τον κόσμο αλλά εδώ έρχεται και το μεγάλο τίμημα… 

Που αποτελεί το άλλο ιδιοφυές συμπέρασμα του βιβλίου.

Η πορεία του homo sapiens είναι μια σειρά από επαναστάσεις. Πιο χαρακτηριστικές η Νοητική επανάσταση (πριν από περίπου 70.000 χρόνια), η αγροτική (πριν από περίπου 12.000 χρόνια) και η επιστημονική (πριν από περίπου 500 χρόνια) – μην ανησυχείτε, εξηγούνται όλες λεπτομερώς στο βιβλίο.

Αυτές οι επαναστάσεις όμως, καθώς και όλες οι μικρότερες, είχαν κόστος, όπως μας λέει ο Harari. Κάθε φορά που ο homo sapiens έβρισκε ένα νέο και καλύτερο εργαλείο για να παράγει τροφή, γνώση κλπ, συγχρόνως έχανε και κάτι. Και μάλιστα η απώλεια αυτού του “κάτι” έκανε τη ζωή του χειρότερη.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του βιβλίου είναι η πρώτη μας μεγάλη επανάσταση, αυτή που θεωρείται και η απαρχή του πολιτισμού μας: η αγροτική επανάσταση. Δεν είναι τυχαίο ότι το κεφάλαιο που την περιγράφει ονομάζεται: “Η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας”!

Μέχρι να ανακαλύψει ο homo sapiens τη γεωργία έτρωγε ό,τι μπορούσε να κυνηγήσει ή να μαζέψει από δέντρα κλπ. Αυτό σήμαινε ότι η απόκτηση τροφής ήταν ένας καθημερινός αγώνας κατά τον οποίο έπρεπε να τρέξεις για να εξασφαλίσεις τροφή, να μεταναστεύσεις, ανά εποχή, μαζί με τα ζώα που κυνηγάς κλπ.

Προφανώς λοιπόν, θα έλεγε κανείς, όταν είδε ο άνθρωπος ότι το σιτάρι μπορεί να καλλιεργηθεί και να αποθηκευτεί, το επέλεξε χωρίς δεύτερη κουβέντα. Εγκαταστάθηκε δίπλα του και άρχισε να φτιάχνει χωριά, πόλεις κλπ γύρω από αυτό. Η δυνατότητα αποθήκευσης του σιταριού οδήγησε στη δημιουργία κοινωνικών δομών, συστημάτων ιδιοκτησίας και άλλα τέτοια και… ίσως ήδη καταλαβαίνετε που το πάει ο Harari.

Ο άνθρωπος επέλεξε το βολικό, αυτό που του φαινόταν πιο εύκολο και τελικά ζημιώθηκε. Γιατί η ζωή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ήταν, μας λέει το βιβλίο, πολύ πιο ενδιαφέρουσα από των αγροτών. Ταξίδευαν, γνώριζαν νέα μέρη, έρχονταν σε επαφή με άλλες φυλές και είχαν πολύ πιο πλούσια διατροφή. Ενώ οι αγρότες περιορίζονταν γεωγραφικά από το σιτάρι τους, αναγκάζονταν να δουλεύουν περισσότερο και είχαν και φτωχό διαιτολόγιο. Παράλληλα μάλιστα έπρεπε να αντιμετωπίσουν πληθυσμιακές εκρήξεις, κακομαθημένες ελίτ κλπ.

Στο βιβλίο λοιπόν διαβάζουμε για κάθε τέτοια απώλεια, στην ποιότητα της ζωής, που προήλθε από κάποιο μεγάλο βήμα της ανθρωπότητας. Προφανώς βέβαια ο Harari δεν είναι αντίθετος στην εξέλιξη, ούτε προτείνει να γυρίσουμε πίσω στις σπηλιές. Διαβάζοντας όμως αυτό το βιβλίο, με όλες τις περιπτώσεις και τις ερμηνείες του συγγραφέα, αποκτάμε μια πιο καλή αντίληψη για το τι είναι η εξέλιξη. Και πως, όπως όλα τα πράγματα, και αυτή έχει τα καλά και τα κακά της.

Υ.Γ. Όλοι κάναμε ιστορία στο σχολείο και όλοι… την ξεχάσαμε (πλην κάποιων εξαιρέσεων φυσικά). Αυτό το βιβλίο είναι η ιδανική ευκαιρία να θυμηθούμε την ιστορία του ανθρώπου και μάλιστα με αφηγητή έναν από τους πιο ιδιοφυείς παραμυθάδες της εποχής μας.

Ο Rutger Bregman είναι ο ανατρεπτικός, Ολλανδός ιστορικός που, στο παγκόσμιο οικονομικό φόρουμ του Νταβός του 2019, “μάλωσε” τους δισεκατομμυριούχους: “Έρχεστε εδώ με τα 1.500 ιδιωτικά σας τζετ, συζητάτε για φιλανθρωπίες, βάζετε τον Μπόνο να τραγουδήσει, ενώ η λύση είναι μία: φόροι, φόροι, φόροι! Οι πλούσιοι πρέπει να πληρώσουν τους φόρους τους”!

Στο συγκεκριμένο φόρουμ τον είχε φέρει το πρώτο του βιβλίο: “Ουτοπία για ρεαλιστές”, στο οποίο παρουσιάζει, μεταξύ άλλων, την επίσης ανατρεπτική ιδέα του Παγκοσμιου Εγγυημένου Εισοδήματος”.

Το 2019 λοιπόν ο Rutger Bregman επιστρέφει με το δεύτερο βιβλίο του. Τώρα όμως επιχειρεί (και κατά τη γνώμη μου καταφέρνει) να ανατρέψει όχι μόνο αυτά που πιστεύουμε για την οικονομία, αλλά αυτά που πιστεύουμε για την ίδια μας τη φύση, τη φύση του ανθρώπου.

Η “Ανθρωπότητα” στη βαση της έχει μια ιδέα, όπως μας λέει και ο συγγραφέας, μια ιδέα τόσο ριζοσπαστική, που αν την πιστέψουμε τότε θα αλλάξουν ολόκληρες κοινωνίες. Αυτή η ιδέα πάει κόντρα σε αυτά που πιστεύουμε και σε αυτά που ακολουθούμε αλλά η επιστήμη την επιβεβαιώνει ξανά και ξανά όλο και πιο συχνά, με όλο και περισσότερα στοιχεία.

Ποια είναι αυτή η ιδέα; 

Ότι οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, είμαστε κατά βάθος καλοί!

Ξέρω, έχετε αντιρρήσεις…

Οι περισσότεροι σήμερα συντασόμαστε με τη θεωρία του “Επιχρίσματος”. Σύμφωνα με τον (επίσης) Ολλανδό βιολόγο Frans de Waal, η καλωσύνη του ανθρώπου, η ευγένεια και ο αλτρουισμός δεν είναι παρά μια επικάλυψη. Μια βιτρίνα που στην παραμικρή πρόκληση σπάει και αποκαλύπτει την πραγματική, άγρια, ανθρώπινη φύση. Και προς απόδειξη αυτής της θεωρίας παραθέτουμε πολλά παραδείγματα από την προσωπική μας εμπειρεία, από την τέχνη και από την επιστήμη (όπως νομίζουμε ότι την καταλάβαμε).

O Rutger Bregman λοιπόν αναλαμβάνει, στην “Ανθρωπότητα, να καταρρίψει ένα προς ένα αυτά τα παραδείγματα! Με επιχειρήματα, ιστορικά στοιχεία και πολλή έρευνα από μέρους του, βρίσκει τα πιο χαρακτηριστικά από αυτά και τα διαλύει μπροστά στα μάτια μας, αφήνοντάς μας εκτεθιμένους μπροστά στην τρομακτική ιδέα ότι τελικά ίσως και να είμαστε καλοί.

Ο πρώτος μύθος που καταρρίπτεται στο βιβλίο είναι “ο Άρχοντας των Μυγών”. Το διάσημο βιβλίο του William Golding γράφτηκε το 1954, αποτέλεσε σχολική ύλη για πάρα πολλά χρόνια και επηρέασε όσο λίγα την εντύπωση που έχουμε για την ανθρώπινη φύση.

Στο βιβλίο αυτό διαβάζουμε την (φανταστική) ιστορία μιας ομάδας παιδιών που ναυαγούν σε ένα έρημο νησί. Στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν αρχίζουν να οργανώνονται. Και ενώ στην αρχή τα πάνε καλά, η “κακή” ανθρώπινη φύση τελικά υπερισχύει και τα παιδιά καταλήγουν να σκοτώνονται μεταξύ τους.

Γιατί όμως να πιστέψουμε τον Golding, διερωτάται ο Bregman. Γιατί να εμπιστευτούμε τη φαντασία ενός καταθλιπτικού και αλκοολικού συγγραφέα που έδερνε τα παιδιά του; Και να μην εμπιστευτούμε την πραγματικότητα; Το αληθινό γεγονός δηλαδή, που συνέβη το 1977, όπου έξι παιδιά όντως ναυάγησαν σε ένα ερημωμένο νησί, έζησαν εκεί μόνα τους για πάνω από ένα χρόνο και, όχι μόνο δεν σκοτώθηκαν, αλλά παρέμειναν φίλοι για όλη τους τη ζωή. Την καταπληκτική αυτή ιστορία ερεύνησε ο ίδιος ο Bregman και μας την παρουσιάζει αναλυτικά, με φωτογραφίες και μαρτυρίες μέσα στο βιβλίο.

Η σημαντικότερη κατάρριψη μύθου όμως έρχεται πιο μετά στο βιβλίο και είναι διπλή!

Όλοι έχουμε ακούσει κάπου για τα πειράματα του Stanford και του Milgram….

Αλλά δεν είναι ακριβώς όπως τα ακούσαμε.

Στο πείραμα του Stanford έλαβαν μέρος 18 νέοι, οι οποίοι χωρίστηκαν σε “φύλακες” και “φυλακισμένους”, και έζησαν σε συνθήκες σωφρονιστικού ιδρύματος, στα υπόγεια του ομώνυμου πανεπιστημίου. Μέσα σε έξι μόλις μέρες όμως το πείραμα διακόπηκε γιατί οι “φύλακες” είχαν αγκαλιάσει τόσο πολύ τον ρόλο τους που πλέον βασάνιζαν τους “φυλακισμένους”, αποδεικνύοντας ότι αρκεί μια στολή και λίγη εξουσία για να αποκαλύψει ο άνθρωπος το σαδισμό του.

Στο δεύτερο πείραμα, ο ψυχολόγος Stanley Milgram, έβαζε τα “πειραματόζωά” του να κάνουν ηλεκτροσόκ, σε κάποιο θύμα, για εκπαιδευτικούς, όπως τους έλεγε, λόγους. Καθώς η ποσότητα ηλεκτρισμού αυξανόταν και πλησίαζε θανατηφόρες δόσεις, τα πειραματόζωα διαμαρτύρονταν, μη θέλοντας να βλάψουν το θύμα. Αλλά τελικά αρκούσε μια απλή εντολή από έναν παρεβρισκόμενο επιστήμονα, ώστε η συντριπτική τους πλειοψηφία να συνεχίσει, αποδεικνύοντας ότι η προσωπική μας ηθική πάει περίπατο με το που κάποιος άλλος αναλαμβάνει την ευθύνη.

Και εδώ έρχεται ο Bregman! Ο οποίος κατ’ αρχάς μας αναλύει την ανάγκη που γέννησε αυτά τα πειράματα και το λόγο που η επιστήμη είχε, εκείνη την εποχή, αυτήν την προκατάληψη. Στη συνέχεια ψάχνει και βρίσκει τις λεπτομέρειες των δύο πειραμάτων, που δεν έγιναν και τόσο γνωστές, ακριβώς γιατί ανατρέπουν τη θεωρία της “κακής” ανθρώπινης φύσης. Και στο τέλος συρράφει όλα αυτά τα στοιχεία και μας αφήνει άφωνους μπροστά στη (διπλή) απάτη που είχαμε πιστέψει όλα αυτά τα χρόνια.

Το βιβλίο λοιπόν προχωράει ακάθεκτο και ανατρέπει τη μία πεποίθηση μετά την άλλη αποκαλύπτοντας την ανάγκη που είχε η ανθρωπότητα, τόσα χρόνια, να βλέπει τον εαυτό της με σκοτεινό τρόπο. Στη συνέχεια μας παρουσιάζει και τη θετική πλευρά του επιχειρήματος. Μας δείχνει τις περιπτώσεις όπου η εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη φύση έφερε απίστευτα αποτελέσματα. Και έτσι ολοκληρώνοντας αυτό το βιβλίο αποκλείεται να μην έχουμε “μετακινηθεί” έστω και λίγο. Αν μάλιστα εμπιστευτούμε το συγγραφέα τότε, κλείνοντας την τελευταία σελίδα, θα είμαστε πλέον άλλοι άνθρωποι.

Υ.Γ. Λέμε συχνά ότι ο κόσμος αλλάζει. Καμιά φορά όμως δεν καταλαβαίνουμε πόσο βαθιά θα είναι αυτή η αλλαγή. Το internet, η τεχνητή νοημοσύνη κλπ δεν θα αλλάξουν μόνο τον τρόπο που πληρώνουμε τους λογαριασμούς μας αλλά την ηθική μας, το τι εννοούμε όταν λέμε “καλό” και “κακό”. Αυτό το βιβλίο λοιπόν βρίσκεται ήδη στο μέλλον και μας μιλάει για την ηθική που έρχεται.